Dutch Digital Agencies_Retargeting Website_Adoptimize

Architect in de digitale wereld moet een volwassen vak worden

31 mei 2021

De digitalisering in Nederland moet op een veel hoger plan komen, vinden Jan Moelker en Roland Drijver, volop actief in het initiatief De Onafhankelijke Architect. Na vier jaar staat de eerste post-masteropleiding Digital Design & Architecture in de steigers, een samenwerkingsverband van universiteiten. Maar de ambities van Moelker en Drijver gaan verder. Volwassen digitale architectuur komt ook met een onderzoeksprogramma, een beschermde status, toezicht, en betrek burgers eerder bij het ontwerp. En kan op die manier missers in IT-projecten helpen voorkomen.

Sinds het uitkomen van het rapport van de parlementaire onderzoekscommissie Elias naar ICT-projecten bij de overheid hebben Moelker en Drijver hard gewerkt om samen met partijen als het Nederlands Architectuur Forum, de universiteiten en adviesbureaus vorm te geven aan De Onafhankelijke Architect. Na plusminus vier jaar worden de contouren van het bouwwerk langzaam zichtbaar, te beginnen met een brede post-masteropleiding van twee jaar. In die periode komen alle vakgebieden van digitalisering aan de orde. De ambitie is om de eerste proefmaster te starten in 2022. Bovendien komt er een leerstoel Digital Design & Architecture aan de Universiteit Twente, met een academisch onderzoeksprogramma.

‘Uiteindelijk wil je een volwaardige academische leergang waarin ook werkelijk onderzoek wordt gedaan naar de verschillende architectuurdisciplines’, zegt Roland Drijver. ‘ICT wordt nu vaak ontworpen door mensen die functionele korte termijnoplossingen maken, maar die oplossingen hebben een verstrekkende maatschappelijke en economische impact. Eigenlijk hebben we heel veel IT-ontwikkeling – denk aan internet, Amazon, Google – toegestaan zonder dat we ons hebben afgevraagd of we dat echt willen en wat de uitwerking is in de samenleving. Wetgeving, naleving, governance, op alle gebieden lopen we achter de feiten aan, en dat heeft alles te maken met de onvolwassenheid van het vakgebied. Digitalisering is een majeure ontwikkeling waarin alles wat de mensheid de afgelopen eeuw heeft ontwikkeld bij elkaar komt. Als we dat niet beter leren sturen, beheersen en benutten gaan we een vrij grimmige periode tegemoet. Dit is de tijd met de meeste beloften en de meeste bedreigingen ooit. Wij stellen ons op aan de zijde van de kansen en doen er aan wat we kunnen.’

‘Softwarehuizen willen verkopen’

Jan Moelker was bij het ministerie van Binnenlandse Zaken decennia lang medeverantwoordelijk voor het informatiebeleid in de publieke sector. Als bestuursvoorzitter van een Rotterdamse stichting van scholen maakte hij kennis met het fenomeen van de onafhankelijke architect in de bouw, en zag hij hoe de IT zo’n professional mist die tussen opdrachtgever en aannemer in staat. ‘Praat je met een bouwarchitect, dan praat je met iemand die geen belang heeft bij de grootte van het gebouw. Dat is heel anders dan in de digitale wereld, waar je direct in aanraking komt met de softwarehuizen. Softwarehuizen willen technische systemen maken en die verkopen. In de aanbestedingsfase ziet het er allemaal prachtig uit, maar in de praktijk pakt het anders uit.’

Het gebruikersperspectief is daarbij vaak ver weg, schetst Roland Drijver. Systeemdenkers hebben de afgelopen decennia altijd de overhand gehad in de automatiseringsbranche, zegt hij. ‘Informatie-architecten, domeinarchitecten, enterprise-architecten, ze zijn allemaal dol op modellen, standaarden, principes, richtlijnen, beheerregels. De hele ICT-wereld komt nu pas langzaam in die andere wereld terecht waar het draait om producten voor gebruikers.’

Architect in de digitale wereld: een volwassen vak

Een brede opleiding tot digitaal architect is voor Moelker en Drijver een eerste stap naar een volwassen vakgebied, betere digitalisering en betere resultaten voor de samenleving. Moelker: ‘De architect in de digitale wereld die wij willen, staat naast de opdrachtgever. Net als de architect in de bouw heeft hij een heel zelfstandige positie. Hij komt bij de opdrachtgever, die zegt wat voor organisatie hij heeft, welke rol digitalisering bij hem speelt en welke stap hij wil zetten in belang van de burger. De architect kijkt naar die vraag met een brede scope, die bijvoorbeeld ook het gebruik van algoritmen omvat, de privacy en de ethische vraagstukken die digitalisering met zich meebrengt. En zegt vervolgens: hoe kunnen we wat u wilt het best met elkaar realiseren?’

Zo’n rol van de architect in de digitale wereld helpt volgens Moelker niet alleen bij concrete projecten. ‘Het draagt ook bij aan de ontwikkeling van standaarden die zeggen waaraan je moet voldoen als je iets wilt bereiken voor je burgers, hoe je gegevens veilig stelt, enzovoorts. Nu hebben we een Autoriteit Persoonsgegevens die controleert of bedrijven en overheden zich aan de wetgeving houden, maar je moet aan de voorkant gaan zitten om je applicaties zo vorm te geven dat ze van meet af aan al kloppen.’

Het neerzetten van de generieke, breed opgeleide architect in de digitale wereld als vak heeft meer nodig dan opleidingen. Drijver: ‘Je moet daar toetsing aan verbinden. Als je nu een IT-architect inhuurt, heb je in het beste geval te maken met een HTS-er die goed geschoold is en in allerlei bedrijven heeft geleerd te ontwerpen en uit te voeren. In het slechtste geval krijg je een ongeschoolde gymleraar. Iedereen kan zich IT-architect noemen. De maatschappelijke impact van IT-ontwikkeling vraagt ook om maatstaven voor aansprakelijkheid en om een toezichtmodel. Bij dit vak hoort eigen verantwoordelijkheid, eigen beroepsaansprakelijkheid en een eigen tuchtrecht.’

Meerwaarde van de architect

De vorming van een Bureau ICT Toetsing (BIT) was een van de aanbevelingen van de parlementaire onderzoekscommissie Elias naar ICT-projecten bij de overheid. De afgelopen periode legden de initiatiefnemers van De Onafhankelijke Architect alle bevindingen van het BIT naast elkaar. Die laten de meerwaarde van een onafhankelijke architect in de digitale wereld duidelijk zien, zegt Moelker. ‘Uit alle onderzoeken blijkt dat er vooral aan het begin van zo’n traject veel mis gaat. Stel dat je een ambitieuze directeur-generaal hebt die van alles wil, dan zegt onze architect: “Luister, ik zou dat zo niet doen en ik ga je vertellen waarom”. Dat is heel anders dan wanneer je zelf op zo’n departement werkt. Dan zegt de DG: “Ja, maar ik wil gewoon dat het zo gebeurt”, en dan moet je wel.’ Ook nodig is veel meer orde in het proces, schetst Drijver: ‘Als jij je een doel stelt als overheid, zou je verwachten dat je dat vertaalt in gewenste functies en vervolgens de businesscase uitwerkt, in maatschappelijke en wettelijke impact, in verantwoordelijkheden, rollen en taken. De praktijk is dat het in ICT-projecten bijna nooit zo gebeurt. De verantwoordelijkheid wordt min of meer verspreid over een aantal technische stakeholders die uiteindelijk de bestuurlijke verantwoordelijkheid nauwelijks nemen. Dat is dodelijk, en daarom stelt onze architect in de digitale wereld meer zaken aan de orde dan deskundigheid in het beoordelen van de maakbaarheid en haalbaarheid.’

Burgers vroeg betrekken

Om te zorgen dat digitalisering goed landt in de maatschappij, moeten burgers veel meer en eerder dan nu worden betrokken bij projecten, vinden Moelker en Drijver eenstemmig. ‘Burgerconsultatie voordat je aan een project begint, helpt geweldig om op het netvlies te krijgen wat je wel en wat je niet moet doen’, zegt Moelker.

‘Hoe is het mogelijk dat je in alle wetgeving steeds weer schrijft dat je bepaalde zaken regelt met inachtneming van de belangen van alle betrokkenen, en dat je dat vervolgens niet doet?’, valt Drijver hem bij. ‘Hoe kun je een keten derdenbeslag of een stelsel van toeslagen ontwikkelen zonder dat de impact wordt getoetst bij de mensen om wie het gaat? Echt sturen doe je niet achteraf, dat doe je met de blik naar voren. Businesscase vooraf, de belangen vooraf, de afwegingen vooraf, de maatschappelijke effecten vooraf. Maatschappelijke verantwoording is een van de belangrijkste onderdelen van het toekomstige vakgebied dat wij voor ons zien. Toezicht moet er niet alleen vakinhoudelijk zijn, maar ook vorm krijgen aan de kant van de samenleving.’

Meer weten? Bezoek dan de website onafhankelijkearchitect.nl.

Dit artikel verscheen eerder op de website van Digitaal Burgerschap Nederland